38
ELDFELL
ELDFELL
Æskuheimili mömmu, Kirkjubær, var fyrsta húsið sem fór undir hraun í Vestmannaeyjagosinu. Ég hef væntanlega orðið til tveimur til þremur vikum áður en gosið hófst því ég kom í heiminn átta mánuðum og tíu dögum síðar. Mamma og pabbi bjuggu þá í Kópavogi, mamma tiltölulega nýorðin stúdent frá MH og pabbi á síðasta ári í MR, en amma Lilja og afi Pétur bjuggu enn í Eyjum. Jörðin rifnaði í sundur aðeins 200 metrum frá heimili þeirra. Þau héldu fyrst að kviknað hefði í sinu en forðuðu sér undir eins og hið sanna kom í ljós. Þegar afi frétti að húsið væri horfið mun hann hafa sagt eitthvað á þá leið að hann hefði þá betur sleppt því að mála ruslatunnuna. Íslenskari gerist fyndnin ekki. Í viðtali við Morgunblaðið í júlí 1973 sýndi amma blaðamanni mynd af húsinu þeirra í björtu báli og sagði með svipuðum gálgahúmor: „Það logar vel í nýju eldhúsinnréttingunni eins og þú sérð.“ Síðan bættu þau við: „Úr því að þetta þurfti að koma fyrir, þá var ekki hægt að hlífa okkur meira.“
Ég tengi ágætlega við húmorinn en viðbótin er eins og töluð úr mínu hjarta. Úr því að þetta þurfti að koma fyrir þá var ekki hægt að hlífa mér meira.
Það þurfti ekki að spyrja mig tvisvar þegar Pétur bróðir bauð okkur Kára að nýta með sér húsnæði sem hann hafði leigt í Eyjum í júlí 2020. Kári hafði aldrei komið til Eyja og sjálfur átti ég enn eftir að heimsækja Eldheima, hið magnaða safn um gosið. Þetta var sumarið þegar allir ferðuðust innanlands vegna heimsfaraldurs og Eyjar höfðu lengi verið ofarlega á blaði hjá mér. Guðni komst því miður ekki með okkur en skömmu áður höfðum við feðgar farið allir saman í frábæra ferð um Suður- og Austurland.
Vestmannaeyjaferjan Herjólfur er nefnd eftir fyrsta landnámsmanni eyjanna, eins og væntanlega föðurbróðir mömmu, sá sem hún fékk fyrri hluta nafnsins síns frá þegar Herjólfur og Guðbjört urðu Herbjört. Nú vorum við Kári komnir um borð í nýjan og rafknúinn Herjólf. Það var glampandi sól á leiðinni en þó töluverður næðingur. Flestir farþeganna kusu að sitja aftur í skut. Þar var bæði notalegt skjól og glæsilegt útsýni til baka til Eyjafjallajökuls. Þó að freistandi væri að hafa það náðugt þarna aftur í stóðst ég samt ekki mátið að fara frekar fram í stafn; einhvern veginn fannst mér meira spennandi að standa þar og sjá hvert við stefndum, þó að ósköp lítið væri að sjá og næðingurinn dálítið óþægilegur. Ósjálfrátt setti ég þetta í stærra samhengi. Það er notalegt skjól í því að horfa til baka í ljúfsárri nostalgíu. Útsýnið þangað getur verið glæsilegt og jafnvel freistandi að dvelja þar mestan part leiðarinnar. En það er líka nauðsynlegt að horfa fram á veginn, hafa eitthvað fyrir stafni, þó að stundum sé þar lítið að sjá og töluverður næðingur.
Við Kári, Pétur bróðir og Snorri sonur hans gengum á Eldfell, fjallið sem myndaðist í gosinu árið sem ég fæddist. Á leiðinni upp er minnisvarði um Jón Þorsteinsson prest á Kirkjubæ, sem var hálshöggvinn í júlí 1627 af alsírskum sjóræningjum í Tyrkjaráninu. Jón og Margrét kona hans, tvö börn þeirra og fleira fólk höfðu hlaupið niður að sjó og tekist að fela sig í helli þar, en þegar einn úr hópnum gáði til mannaferða komst upp um felustað þeirra. Jón var drepinn eins og áður segir en Margrét og börn þeirra voru flutt nauðug til Alsír og komu aldrei aftur. Minnisvarðinn hafði staðið á Kirkjubæ í fimmtíu ár en var fjarlægður þegar hraunið nálgaðist og síðan settur á Eldfell beint fyrir ofan gamla staðinn. Á minnisvarðanum stendur að dýptin niður á þann stað sé 100 metrar. Í fjölskyldunni okkar hefur jafnan verið talað um 70 til 75 metra, sem er álíka hátt og Hallgrímskirkjuturn, en mér finnst ekki ósennilegt að talan á minnisvarðanum sé rétt. Það var óraunverulegt að standa uppi á eldfjallinu með æskuheimili mömmu marga tugi metra undir fótum sér. Gamla strandlengjan við Kirkjubæ er ekki lengur til, hinar svokölluðu Urðir, þar sem Jón og hans fólk földu sig og þar sem mamma sat á steini sem lítil stelpa og lét öldufallið róa öldurnar í huga sér þegar hún var eitthvað leið. Hraunið fór yfir allt þetta svæði.
Og einhvers staðar þarna á Heimaey hafði langalangalangamma mín, Sigríður Einarsdóttir, gengið í gegnum raunir sínar tvö hundruð árum áður án þess að slokknað hefði á innri loga sálarinnar.
Efst á Eldfelli er lítil hola sem hægt er að stinga hendinni ofan í og finna hitann sem enn ólgar í fjallinu rétt undir yfirborðinu, næstum því hálfri öld eftir að það varð til. Mér verður hugsað til þess að þannig verði það líka með sorgina. Hún mun alltaf ólga rétt undir yfirborðinu. Það er ósköp notalegt í köldum gustinum efst á fjallinu að fara með höndina ofan í og finna ylinn. En fari maður of djúpt, eða dvelji maður þar of lengi, verður hitinn fljótt óbærilegur. Þá verður maður að kippa aftur að sér hendinni.
Gosið ógnaði sem kunnugt er höfninni í Eyjum, lífæð þorpsins. Tveimur milljónum tonna af sjó mun hafa verið sprautað á hraunið til að hægja á því og talið er að sú viðleitni hafi átt þátt í að bjarga höfninni. Þegar upp var staðið varð hún meira að segja miklu betri en áður, því að nýja hraunið veitti henni skjól. Þessi glíma mannlegrar viðleitni annars vegar og óstöðvandi náttúruafla hins vegar kallast í mínum huga á við sorgina og viðbrögð okkar við áföllum. Sennilega ráðum við ekki öllu um það hvernig við bregðumst við. Ósjálfráð og eðlislæg viðbrögð, hvort sem þau eru góð eða slæm, heilbrigð eða óheilbrigð, eru kannski álíka öflugt náttúruafl og hraunið sem rann yfir Heimaey. En ef eðlislæg viðbrögð okkar byrja að þróast á hættulegan veg og fara að ógna tilvist okkar getum við ábyggilega haft áhrif á þau með réttri viðleitni, sprautað á þau eins og tveimur milljónum tonna af sjó og vonast til að það hafi smávegis áhrif. Ef vel tekst til er ekki útilokað að við verðum betri en áður. Það er göfugt markmið til að stefna að – en hægara sagt en gert.
Heima í leiguíbúðinni hans Péturs rakst ég á viðtalsbókina Ég vil lifa – líf á bláþræði, þar sem Guðmundur Árni Stefánsson og Önundur Björnsson ræða við fólk sem hefur orðið fyrir áföllum. Rætt er við Snorra Pál Snorrason lækni, sem hafði bæði sjálfur glímt við mikil veikindi og liðsinnt fjölda sjúklinga og aðstandenda í gegnum áföll og erfiðleika. Freistandi væri að birta hér marga kafla úr þessu stórgóða viðtali sem er fullt af merkilegri reynslu, skynsamlegu innsæi og gagnlegum hugleiðingum. Þó að fleira mætti þannig nefna staldraði ég ekki síst við þessi orð Snorra Páls: „Ég verð oft undrandi á því hve styrkur fólks er mikill, þegar alvarleg veikindi herja á það. Styrkurinn er ótrúlegur. [...] Víst er það svo að sumir falla saman, þegar fyrstu upplýsingar berast þeim um eðli og alvarleika sjúkdómsins, en rétta sig svo upp og ná sér vel upp með tímanum, þó illa hafi litið út eftir fyrsta áfallið. Ég verð eiginlega alltaf meira og meira undrandi á, hve líkamlegt og andlegt þrek manneskjunnar er mikið.“ – Ég var ósköp feginn að lesa þetta. Mér fannst þetta enn ein vísbendingin um að ég væri ekki endilega að fljóta sofandi að feigðarósi í afneitun á eigin tilfinningum, í átt að óhjákvæmilegu hruni, heldur kannski bara nokkuð eðlilegur þrátt fyrir allt.
Hitt viðtalið sem ég staldraði við í þessari bók var við Guðlaug Friðþórsson, sem vann ótrúlegt afrek með því að synda í margar klukkustundir til lands í myrkri og kulda eftir að bátur hans sökk undan Heimaey og ganga síðan berfættur yfir hraun til byggða. Fjórir skipsfélagar hans fórust. Guðlaugur kom að landi um tveimur kílómetrum fyrir sunnan gömlu ströndina hennar mömmu sem er þarna einhvers staðar undir hrauninu á austanverðri eyjunni. Það sem mér þótti hvað merkilegast í frásögn hans var þetta: „[Þegar] við köstuðum okkur til sunds og báturinn var nánast sokkinn undir fótum okkar, þá leist mér þannig á að ég myndi svamla eitthvað af stað þar til ég gæfist upp. Ég reiknaði með því að ég myndi drukkna á sundinu. Var eiginlega búinn að sætta mig við það.“ – Þetta er svo ólíkt því sem oftar heyrist, sum sé að við getum ekki náð árangri nema með því að hafa fulla trú á verkefninu. Að öll viðleitni sé dauðadæmd ef við svo mikið sem hugleiðum að okkur muni hugsanlega mistakast, hvað þá ef við hreinlega sættum okkur við það, eins og Guðlaugur segist hafa gert. Að mínum dómi er fallegra viðhorf, og ég hallast að því að það sé líka heilbrigðara, að við séum tilbúin til að gefast upp gagnvart þeirri staðreynd að við ráðum ekki hvort við náum markmiðum okkar. Mögulega felst mestur sigur í slíkri uppgjöf. Og hún þýðir að sjálfsögðu ekki að við eigum að hætta að reyna, ekki frekar en Guðlaugur gerði á sundinu. Hún er bara viðurkenning á því að við getum aðeins gert okkar besta og svo fara hlutirnir einhvern veginn.
Ég sat við borð í matsalnum í Herjólfi og beið þess að skipið héldi úr höfn í Eyjum. Kári var einhvers staðar á rölti, sennilega úti á þilfari. Hver kemur þá aðvífandi annar en Jón Ólafsson ásamt Hildi Völu eiginkonu sinni. Þau settust hjá mér og við enduðum með því að spjalla saman alla leiðina. Þau höfðu verið að spila og syngja í brúðkaupi í Eyjum. Nýtt líf að hefjast hjá einhverju fólki, vonandi langt og farsælt. Við ræddum um köttinn, sem þá var enn að gera sig heimankominn hjá þeim öðru hverju. Þau staðfestu að þau væru tilbúin til að leyfa honum að vera hjá sér ef hann vildi. Við ræddum um tónlist og ég notaði tækifærið til að hrósa Jóni fyrir mergjaða spilamennsku á Þremur blóðdropum, ekki síst í laginu „Viltu byrja með mér?“. Sönglaði meira að segja fyrir hann þann part úr orgelsólóinu sem ég er hvað hrifnastur af. Hann gat sagt mér stuttlega frá upptökuferli plötunnar þó að okkur entist ekki tími til að dvelja lengi við þá sálma.
Mér fannst ég á einhvern hátt hafa lokað hringnum.