35
HJÁLP
HJÁLP
Sótt hefur að mér nagandi ótti um að ég sé að vinna rangt úr sorginni og eigi eftir að gjalda fyrir það seinna. Flestir hafa heyrt um fimm stig sorgar: afneitun, reiði, þriðja stigið sem snýst um að „semja sig frá áfallinu“ hafi ég skilið rétt (á ensku kallað „bargaining“), síðan depurð eða jafnvel þunglyndi og loks sátt og samþykki. Eitthvað í þessa áttina, þó að fleiri útgáfur séu til. Stundum er tekið fram að það sé misjafnt hvort fólk fari í gegnum öll stigin og í hvaða röð. Oft fylgir þó líka sögunni að það sé hættulegt að bæla einhver af þessum viðbrögðum niður; það komi í bakið á okkur seinna. Minn skilningur hefur sem sagt verið sá, með réttu eða röngu, að sorgarúrvinnsla sé verkefni sem búið sé að skilgreina ágætlega af sérfræðingum. Það sé vinna. Vinna sem þurfi að sinna af kostgæfni með því að huga samviskusamlega að öllum stigunum fimm og sá sem reyni að stytta sér leið muni brotna niður fyrr eða síðar. Af þessu sprettur ótti minn.
Ég man hvorki til þess að hafa upplifað afneitun, reiði, né að ég hafi reynt að semja mig frá áfallinu. Það örlaði ábyggilega á þessu en ekki að neinu verulegu marki held ég. Þriðja stigið er stundum kallað „úrvinnsla“ og henni hef ég alveg ábyggilega sinnt, meðal annars með þessum skrifum og öðrum „helgiathöfnum“. Fjórða stigið, depurð, upplifði ég svo sannarlega og geri enn, en ég var aldrei úr leik, rúmfastur, innilokaður eða ekki mönnum sinnandi; eiginlega þvert á móti. Í stuttu máli hefur mér fundist sem ég hafi ekki farið almennilega í gegnum öll stigin og eigi þess vegna eftir að hrynja niður seinna.
Mér létti nokkuð þegar við feðgar ræddum þrisvar sinnum við sálfræðing hjá Reykjavíkurborg, sem Hagaskóli kom okkur í samband við; tvisvar skömmu eftir útförina um vorið og einu sinni í lok sumars. Hann sá ekkert athugavert við viðbrögð okkar og fannst þau heilbrigð. Áhyggjur mínar hurfu þó ekki alveg. Þessum góða manni gat jú hafa yfirsést eitthvað í tiltölulega stuttum samtölum okkar.
Bjargvættur minn í þessum hugleiðingum var George Bonnano, virtur prófessor í klínískri sálfræði sem hefur sérhæft sig í að rannsaka viðbrögð fólks við áföllum. Í bók sinni The Other Side Of Sadness segir hann að kenningin um fimm stig sorgarinnar standi á veikum vísindalegum grunni. Raunar hafi hún upphaflega verið sett fram til að lýsa viðbrögðum dauðvona fólks, ekki syrgjenda, og aldrei verið sönnuð sem sú algilda lýsing á sorgarferlinu sem margir telja að hún sé. Ekkert styðji heldur þá lífseigu og útbreiddu skoðun að þeir sem fari ekki í gegnum öll stigin gjaldi fyrir það seinna. – Bókin leiðrétti hjá mér lúmskan misskilning. Ég hafði heyrt svo oft að afneitun, reiði og þunglyndi væru eðlileg viðbrögð, sem er vissulega rétt, að ég féll í þá gildru að halda að það væri óeðlilegt að vera ekki í afneitun, reiður og þunglyndur.
Meginskilaboð Bonnanos eru að flestir búi yfir eiginleikum til að takast tiltölulega hratt og vel á við áföll, þó að engum reynist það auðvelt. Hann kallar þetta „resilience“, sem mætti þýða sem „þrautseigju“, „seiglu“ eða „áfallaþol“. Fremur lítið er þó vitað um það hvers vegna flestir eru áfallaþolnir á meðan sumir ná ekki vopnum sínum nema með hjálp sérfræðinga. Vísbendingar eru um að það skýrist einkum af þáttum sem við höfum sjálf enga stjórn á, svo sem erfðum, aldri og kyni, aðdraganda áfalls, eðli þess og kringumstæðum, félagslegu baklandi og fjárhagsstöðu. Ég er ábyggilega heppinn hvað flest af þessu varðar. Og sé þetta rétt hjá Bonnano er varla tilefni til að hampa áfallaþolnum einstaklingum sem einhvers konar hetjum. Hvað þá að áfellast þá sem eru það ekki.
Umfjöllun Bonnanos um áfallahjálp þótti mér líka áhugaverð. Hann segir að hún geti verið gagnleg þeim sem þurfa á henni að halda en svo virðist sem skaðlegt geti verið að beita henni á alla, eins og nú er algengt. Þvinguð upprifjun á erfiðri reynslu geti fest hana í huga þeirra sem ella hefðu unnið vel úr henni upp á eigin spýtur. Nú er ég ekki í minnsta vafa um að ég hafði mjög gott af því að rekja sjúkrasögu Engilbjartar í grófum dráttum minnst sextán sinnum fyrir gestum okkar fyrstu vikuna eftir að ég kom heim frá Gautaborg. En í þeim samtölum fór ég ekki ofan í saumana á þeim augnablikum sem mér þótti erfiðast að vinna úr. Og mér er til efs að það hefði verið gagnlegt.
Bonnano er ekki sjálfshjálpargúrú sem segir okkur hvernig við eigum að hegða okkur heldur vísindamaður sem hefur rannsakað hvernig við hegðum okkur í reynd. Vissulega bendir hann á hvaða hegðun og viðbrögð séu gagnleg; depurð gegnir til dæmis því hlutverki að hægja á okkur og stuðla að nauðsynlegri íhugun, en hlátur og húmor geta líka hjálpað í sorgarferlinu, ekki síst með því að laða annað fólk að okkur og draga þannig úr líkum á einangrun. (Þórbergur hefði vafalaust fagnað þessum stuðningi við kenningu sína um gildi húmors.) En Bonnano er því miður ekki margorður um það hve miklu við ráðum sjálf um eigin hegðun. Sú spurning var því áfram áleitin í mínum huga.
Í grúski um það fann ég niðurstöður um allt frá viðleitni Forn-Grikkja til að öðlast stóíska ró gagnvart hverju því sem að höndum ber í lífinu, yfir í hugræna atferlismeðferð nútímans. Á milli þessara tveggja skóla virðist meira að segja vera dálítil tenging. Jú, við getum víst upp að einhverju marki tekið meðvitaða ákvörðun um hugarfar og stuðlað að góðri líðan með uppbyggilegri heðgun. En þessu hljóta að vera takmörk sett. Það velur jú enginn þunglyndi; er þá ekki álíka langsótt að við getum alltaf valið jákvætt viðhorf?
„Æðruleysi til að sætta mig við það sem ég fæ ekki breytt, kjark til að breyta því sem ég get breytt, og visku til að greina þar á milli,“ segir í æðruleysisbæninni. Þetta síðasta, viskan til að greina á milli, er ábyggilega ekki minnsta áskorunin fyrir syrgjendur og aðra sem líður illa. Hverju fáum við breytt um eigin líðan?
Frægt svar við þeirri spurningu er að finna hjá Viktor Frankl, austurrískum geðlækni sem lifði af útrýmingarbúðir nasista og lýsir þeirri reynslu í bókinni Leitinni að tilgangi lífsins. Frankl vill meina að við getum alltaf, í öllum aðstæðum, jafnvel í vonleysi fangabúðanna, fundið lífi okkar merkingu og tilgang, sem getur að hans sögn verið þrenns konar: starf eða sköpun, upplifun eða tengsl, eða þjáningin og hvernig við tökumst á við hana.
Mér fannst gagnlegt að lesa þessar vangaveltur og leitaði að fleirum. Bandaríski taugaskurðlæknirinn Paul Kalanithi greindist með lungnakrabbamein 36 ára gamall, þegar hann var um það bil að ljúka námi og starfsþjálfun. Á sjúkrabeðinum gerði hann upp líf sitt í bókinni Andartak eilífðar eða When Breath Becomes Air. Kalanithi segist alla tíð hafa verið upptekinn af spurningunni um tilgang lífsins. Hann ákvað að leggja fyrir sig erfiðustu grein skurðlækninga til að hjálpa fólki í lífshættu á sem mannlegastan og nærgætnastan hátt. Álagið sem sú vegferð fól í sér kostaði hann næstum því hjónabandið en veikindi hans færðu þau hjónin aftur nær hvort öðru. Og þau ákváðu þá að eignast sitt fyrsta barn þó að litlar líkur væru á að það myndi kynnast föður sínum. Sú spurning vaknar hjá lesandanum hvort Kalanithi hafi mögulega séð eftir ákvörðun sinni um að leggja allt í sölurnar fyrir starfið fremur en að hlúa meira að hjónabandinu og eignast barn fyrr. Hann segir berum orðum að jafnvel á tvísýnum tíma í veikindunum hafi hann ekki vitað hvort skipti hann meira máli, að halda áfram læknisstörfum eða verða faðir. Lífsgildi hans hafi tekið stöðugum breytingum eftir því hverjar batahorfurnar voru á hverjum tíma; hefði hann vitað fyrir víst að hann ætti þrjá mánuði eftir myndi hann verja þeim með fjölskyldunni, væri það eitt ár myndi hann skrifa bók en væru það tíu ár færi hann aftur til starfa sem skurðlæknir. Hann kemst ekki nær því að svara afdráttarlaust sinni eigin spurningu um tilgang lífsins en fallegt bréf hans til nokkurra mánaða gamallar dóttur sinnar í lok bókarinnar er í mínum huga áleitin vísbending um svarið. Kannski af því að það er svarið sem ég myndi sjálfur gefa.
Ég fékk hjálp víðar. Ljónshjarta eru samtök fyrir ungt fólk sem hefur misst maka. Ég gekk í þau, sótti gagnlega fundi og fyrirlestra og naut líka góðs af opinskáum umræðum félagsmanna á lokuðum vettvangi á netinu. Það er enginn vafi á því í mínum huga að samvera með fólki í svipaðri stöðu er eitt af því sem hefur gagnast mér hvað best, þó að ég hafi ekki sótt mjög marga fundi eða tekið þátt í hópastarfi. Það eitt að sitja í sal með þrjátíu eða fjörutíu öðrum sem höfðu gengið í gegnum svipað áfall og ég, og kannski eiga stutt spjall við einhvern yfir kaffibolla, var ómetanlegt. Netspjallið sýndi mér líka fram á að margir glíma við svipaðar spurningar og viðfangsefni, en upplifun fólks og svörin við spurningunum geta jafnframt verið ólík, sem er lærdómsríkt út af fyrir sig. Ljónshjarta stóð síðan í samvinnu við fleiri samtök syrgjenda að stofnun Sorgarmiðstöðvar, sem vonandi rennir enn styrkari stoðum undir þessa mikilvægu starfsemi.
Fyrirlestur séra Vigfúsar Bjarna Albertssonar um sorg barna var sérlega gagnlegur. Vigfús benti á að flest ef ekki öll börn sem missa foreldri óttast að missa líka hitt. Mikilvægasta verkefnið væri því að gefa þeim eins mikið öryggi um þetta og hægt væri. Ekki vera sífellt að spyrja þau hvernig þeim líði, því að það sé mjög flókin spurning að svara, bæði fyrir fullorðna en enn frekar fyrir börn. Segja frekar við þau, oft og ítrekað: „Það er í lagi með mig, þrátt fyrir allt.“ Þetta fannst mér bæði merkilegt og gagnlegt. Og það gerir mig auðvitað enn leiðari en ella yfir því að hafa fyrir nokkrum mánuðum fallið á reykingabindindi mínu eftir að hafa verið laus við tóbakslöngun í sex ár, allt frá hjartaaðgerðinni. Það er óafsakanlegt, ekki síst gagnvart drengjunum okkar.
Þegar Rúnar vinur minn var í Leiklistarskólanum gerðum við stundum grín að aðferðinni sem honum var kennd til að takast á við sviðsskrekk. Aðferðin gekk út á að fagna óttanum sem vini og segja: „Hæ ótti!“ Á þeim tíma þótti okkur þetta óskaplega fyndið og sögðum „hæ ótti“ í tíma og ótíma. En í þessu er auðvitað heilmikill sannleikur. Ótti er gagnlegt náttúrulegt viðbragð sem hjálpar okkur að takast á við það sem ógnar okkur. Og ég hef nú lært af bókum að það sama gildir um sorg. Hún er gagnlegt náttúrulegt viðbragð og við eigum að bjóða hana velkomna og þiggja hjálp hennar.
Bókin sem kenndi mér mest um þetta er Bearing The Unbearable eftir Joanne Cacciatore, prófessor og meðferðarráðgjafa, sem byggir á áratuga reynslu hennar af ráðgjöf við syrgjendur. Ég hafði þó á bak við eyrað að þeir sem leita sér aðstoðar eru líklega þeir sem eiga í hvað mestum erfiðleikum með sorgarferlið og gefa því kannski ekki rétta mynd af fjöldanum. Þar koma einmitt skrif Bonnanos til sögunnar sem gagnlegt mótvægi. En margar frásagnir í bókinni töluðu til mín. Sterkustu skilaboð hennar eru um mikilvægi þess að opna faðminn fyrir sorginni fremur en að reyna að bægja henni frá. Að segja, þannig að vitnað sé til Leiklistarskólans: "Hæ sorg."
Við eitt set ég þó fyrirvara í bók Cacciatore, en það eru orð hennar um að sorgin eigi ekki upp á pallborðið í samfélaginu, það ríki „þöggun“ um hana og öll áhersla samfélagsins sé á hamingju. Mér hefur sýnst að sorgin sé einmitt hvarvetna til umfjöllunar og viðtöl um áföll næstum daglegt brauð. Kannski gildir annað í Bandaríkjunum, þaðan sem höfundurinn er, og kannski átti hún síður við fjölmiðla og fremur persónulega upplifun fólks í sínu daglega lífi. Bandarískt samfélag gefur fólki kannski ekki mikið svigrúm til annars en að sigrast hratt á erfiðleikum, horfa á björtu hliðarnar, standa í lappirnar og halda áfram. Mig grunar að íslenskt samfélag veiti fólki meira svigrúm, að hér mætum við skilningi í nándinni og fámenninu þar sem flestir þekkja flesta og minningargreinar eru á meðal meginefnis í blöðum, sem endurspeglar að mínu mati heilbrigða viðurkenningu á dauðanum ásamt ákveðinni samkennd og næmni fyrir sorg náungans. Kannski er Ísland ennþá svolítið „frumstætt“ samfélag hvað þetta varðar, í þeim jákvæða skilningi að við höfum ekki ennþá úthýst dauða og sorg. Ég vona að við höldum í það einkenni.
Samfélagsmiðlar eru líka nýr vettvangur fyrir sorg og samkennd og virðast í vaxandi mæli nýttir sem slíkir. Ég viðurkenni fúslega að það hefur hjálpað mér að finna þar stuðning og hlýhug þegar ég hef þurft sérstaklega mikið á því að halda.
Mörg viðtöl um áföll hafa snortið mig og talað sterkt til mín frá því að Engilbjört dó. Einu sinni fannst mér slík viðtöl á köflum vera fullmikið af því góða. En ég hef skipt um skoðun á því. Vissulega kemur einstaka sinnum fyrir að þau einkennist af því sem sumir kalla „tregablæti“ en það gæti allt eins skrifast á þann sem skrásetur fremur en þann sem talar. Og miklu oftar finnst mér þau lærdómsrík og mannbætandi. Ég gæti nefnt viðtal Landans á RÚV við Írisi Birgisdóttur sem missti manninn sinn og segir að sorgin sé fallegasta tilfinningin af því að hún er búin til úr ást. Ég gæti nefnt viðtal Morgunblaðsins við Björn Hjálmarsson lækni sem missti son sinn og segir að þjáningin sé vinur okkar þó að hún geti líka orðið að óvini, og lýsir af miklu innsæi þeim skaðlegu tilfinningum sem geta fylgt ástvinamissi og þeim heilbrigðu leiðum sem stefna þarf á. Ég gæti nefnt viðtal Morgunvaktarinnar á Rás 1 við Rúnar Helga Andrason sálfræðing sem segir að við þurfum að breyta væntingum okkar til hamingjunnar, gangast við því að lífið sé erfitt og viðurkenna vanmátt okkar gagnvart aðstæðum. Og ég gæti nefnt viðtal Mannlega þáttarins á Rás 1 við Katrínu Björk Guðjónsdóttur sem bjargaðist barnung úr snjóflóðinu á Flateyri en fékk síðan á fullorðinsárum þrisvar sinnum heilablóðfall, sem meðal annars hefur gert að verkum að hún þarf aðstoð til að tjá sig. Jákvætt lífsviðhorf Katrínar Bjarkar veitti mér mikinn innblástur. Hún segir í frábærri grein á blogginu sínu: „Í dag er lífið ekki svo svart, það er bara fallega grátt.“ – Að mínu mati er ekki hægt að orða það betur. Ég þakkaði Katrínu Björk fyrir innblásturinn með bréfi og þótti vænt um að hún skyldi svara.
Fjölskylda og vinir hjálpuðu mér þó langsamlega mest. Ég er heppinn að eiga stóra og samheldna fjölskyldu og marga góða vini. Með slíkt fólk í kringum sig getur maður eiginlega ekki dottið, eins og pabbi sagði eftir útför Engilbjartar. Að eðlisfari er ég annaðhvort dálítið feiminn eða latur við að eiga frumkvæði, nema hvort tveggja sé, en ég er þó oftast til í slaginn ef hann býðst. Gæfa mín er að hafa eignast vini sem hafa haft frumkvæði.
Ég var næstum því búinn að segja hér að missir Engilbjartar hefði ekki breytt lífsviðhorfi mínu, af því að ég hefði alltaf vitað að lífið héngi á bláþræði og lifað samkvæmt því. Þegar betur er að gáð er það ekki alls kostar rétt. Ég tel að ég hafi vissulega alltaf verið innilega þakklátur fyrir fjölskyldu mína en ég hef lært að meta betur gildi minna mörgu og góðu vina. Þorpsstemningin í Vesturbænum hefur líka verið mikils virði, ekki síst fyrstu vikurnar og mánuðina eftir andlátið. Ég fór varla svo út í Melabúð eða á Kaffi Vest eða í göngutúr eftir Ægisíðunni að ég lenti ekki á vinsamlegu spjalli við vini og kunningja. Það hefur verið ómetanlegt að vera umvafinn samhug og hlýju í nánast hverju skrefi.