27
SAS
SAS
Það eina sem vakti hjá mér tæra reiði í tengslum við andlát Engilbjartar var hvernig staðið var að flutningi hennar heim til Íslands. Mér þykir leitt að þurfa að menga þessa frásögn með þeim atburðum en þeir eru því miður órjúfanlegur hluti af því sem gerðist. Um leið glitti þar mögulega í fjórðu víddina, þessa sem Carl Sagan útskýrði á sínum tíma fyrir sjónvarpsáhorfendum, þó að mörgum þyki eflaust að tilviljun sé líklegri skýring.
Hver bar ábyrgð á því að flytja Engilbjörtu frá Gautaborg til Íslands? Sahlgrenska-sjúkrahúsið? Sjúkratryggingar Íslands? Sænska útfararþjónustan sem var fengin í verkefnið? Eða kannski ég sjálfur? Þótt undarlegt megi virðast kann ég ekki svarið við þessari spurningu.
Það mun vera algengast að Íslendingar sem láta lífið erlendis séu þar á ferðalagi. Þá tekur tryggingafélag iðulega stjórn á ferlinu og sér um heimflutning hins látna. Mér skilst að það ferli sé jafnan í tiltölulega föstum skorðum og í höndum þjónustuaðila sem eru vanir að sjá um slíkt, oft í tengslum við ferðatryggingar sem fylgja greiðslukortum. Á sama hátt skilst mér að það sé töluvert sjaldgæfara að Íslendingar láti lífið eftir að hafa verið sendir héðan til sjúkrahúsvistar erlendis á vegum Sjúkratrygginga, eins og raunin var í þessu tilviki. Fulltrúi Sjúkratrygginga gaf mér upplýsingar um sænska útfararstofu með þeim orðum að mín eigin útfararstofa á Íslandi skyldi setja sig í samband við þau til að skipuleggja heimflutninginn; venjan væri sú að útfararstofurnar tvær, hér heima og erlendis, gengju frá þessu sín á milli.
Þriðjudaginn 23. apríl, daginn sem við feðgar komum heim úr páskaferðinni okkar út á land, barst tölvupóstur frá sænsku útfararstofunni þess efnis að enn væri verið að bíða eftir því að sænsk stjórnvöld gæfu út formlegt fararleyfi fyrir Engilbjörtu. Reynt yrði að senda kistuna af stað áleiðis til Íslands tæpri viku síðar, mánudaginn 30. apríl.
Viku síðar? Mér blöskraði strax þessi seinagangur. Þá yrðu liðnir nítján dagar frá andlátinu. Seinna kom í ljós að fararleyfið hafði verið gefið út viku áður, en vegna fimm daga páskafrís var aðeins einn virkur dagur liðinn. Með hliðsjón af því var kannski ekki óeðlilegt að leyfið hefði ekki enn skilað sér til útfararstofunnar. En burtséð frá leyfinu þótti mér alveg fráleitt að ætla að bíða með flutninginn í næstum viku í viðbót.
Ég bað útfararstofuna hér heima um að gera alvarlegar athugasemdir við þessi einkennilegu áform sænsku stofunnar. Það bar árangur því að tveimur dögum síðar, 25. apríl, kom svar um að kistan væri bókuð í flug til Osló daginn eftir og þaðan til Íslands daginn þar á eftir. Gott og vel, páskarnir höfðu tapast. Líklega hefði mátt koma í veg fyrir það með árvekni og eftirfylgni af hálfu þeirra sænsku, en okkur var alltaf ljóst að það gæti gerst og úr því sem komið var leit þetta ágætlega út.
Í trausti langþráðrar fullvissu um að flugið væri bókað gerði ég þegar í stað ráðstafanir um kistulagningu 29. apríl, tveimur dögum eftir heimkomu, og útför daginn eftir. Bókaði kirkju og prest, organista, kór og veitingar. Bókaði Valdimar ásamt Sigríði Thorlacius. Lét vini og fjölskyldu vita og sendi auglýsingu í blöðin. Um kvöldið skrifaði ég niður verkefnalista næsta dags því nú var heldur betur í nógu að snúast: senda minningargrein í Moggann fyrir hádegi, koma fötum til útfararstofunnar, kaupa föt á okkur Kára, ýta á eftir próförk af messuskrá og svo framvegis.
Næsta morgun, daginn sem Engilbjört átti að leggja af stað til Oslóar, var ég kýldur í magann. Sænska útfararstofan áframsendi okkur tölvupóst frá þjónustuaðila sínum sem þau höfðu falið að sjá um flutninginn. Fluginu til Oslóar hafði verið aflýst. Ástæðan var verkfall flugmanna hjá SAS.
„SAS.“ Það var eina orðið sem Engilbjört hafði náð að stafa fyrir mig á gjörgæslunni með hjálp stílabókarinnar sem ég hafði skrifað stafrófið í. Ég hafði verið eitt spurningarmerki en hún hafði staðfest við mig oftar en einu sinni að þetta væri sannarlega það sem hún vildi segja mér.
Í tölvupóstinum kom fram að í staðinn fyrir hið aflýsta flug þennan dag hefði verið bókað annað flug til Kaupmannahafnar þremur dögum síðar, þann 29., og svo til Íslands daginn eftir. Þá kæmi hún heim sama dag og útförin átti að fara fram, sem gat auðvitað ekki gengið upp. Þó að verkfallið væri ótímabundið voru bæði þessi nýju flug líka með SAS. Tekið var fram að reynt yrði að finna önnur flug frá Gautaborg sem færu fyrr.
Það var erfitt að halda skipulagi á flóðbylgju aðkallandi spurninga og úrlausnarefna sem nú ruddust í gegnum hugann. Fyrsta verk var að láta vini og fjölskyldu vita að útförin væri í uppnámi. Að því loknu settist ég niður og skrifaði sænsku útfararstofunni eindregna áskorun um að takmarka ekki leit sína við flug frá Gautaborg, heldur athuga líka með flutning landleiðina til Stokkhólms og þaðan til Íslands með Icelandair, bæði til að flýta heimferðinni, en líka, og raunar fyrst og fremst, til að komast undan óvissunni um verkfallið hjá SAS sem sá ekki fyrir endann á samkvæmt fréttum og gæti allt eins staðið í marga daga til viðbótar. Ég fylgdi tölvupóstinum eftir með símtali en viðkomandi starfsmaður var sagður á fundi. Ég bað fyrir áríðandi skilaboð til hennar um að hringja tafarlaust í mig vegna neyðarástands í tengslum við útför. Þetta var á föstudegi, sem jók mjög á tímaþröngina því ég sá fram á þann möguleika að ekki myndi nást í nokkurn mann yfir helgina.
Um hádegið nálgaðist sá tími að taka þyrfti endanlega af skarið með auglýsingarnar sem áttu að birtast í blöðunum daginn eftir. Sænska útfararstofan hafði sagst ætla að leita að öðru flugi. Hversu lengi gæti ég beðið eftir því? Klukkutíma síðar sló ég áformin vonsvikinn af og afpantaði auglýsingarnar, tónlistarfólkið og allar aðrar ráðstafanir sem höfðu verið gerðar. Ég var algjörlega miður mín, bæði yfir því sem mér fannst vera vanræksla og dómgreindarleysi hjá þeim sem áttu að sjá um þetta mikilvæga mál og eins yfir vanmætti mínum til að taka sjálfur stjórnina og ganga einfaldlega frá þessu eins og ég þóttist vita að væri vel hægt að gera með Icelandair-flugi frá Stokkhólmi. Óþreyjan og uppnámið ætluðu hreinlega að gera út af við mig. Ég ákvað að fara í langan göngutúr út í Gróttu til að róa taugarnar. Fyrir tilviljun, og án þess að ég gerði mér grein fyrir því, gekk ég um sömu slóðir og Sigurður Pálsson hafði villst á sem unglingur og ekki vitað hvert hann ætti að snúa sér, og þá hugsað með sér að nú þyrfti hann að bíta á jaxlinn og halda rólega áfram en hvorki fara að flýta sér né hangsa því að hvort tveggja byði örvæntingunni heim. Gönguferðin hjálpaði.
Tæpum fimm klukkustundum síðar, eftir lok vinnudags í Svíþjóð, barst loks svar frá sænska tengiliðnum sem olli mér vonbrigðum. Hún sagðist ekki hafa getað séð verkfallið fyrir. Ekki þótti mér þetta góð byrjun á bréfi því að enginn hafði haldið því fram, enda þótt verkfallið hefði vissulega verið yfirvofandi dagana á undan og opinberlega boðað á þessum degi. Næst sagðist hún hafa varað okkur við að ganga ekki frá neinum dagsetningum fyrr en allir pappírar væru í húsi og allt frágengið. Þetta var sem sagt okkur að kenna að hennar mati en sú óvænta ásökun stóðst ekki því að við höfðum einmitt beðið með að dagsetja útförina þar til búið var að bóka flugið. Þá voru sannarlega allir pappírar í húsi enda strandaði ekki á þeim heldur eingöngu verkfallinu. Verst þótti mér hins vegar að hún minntist ekkert á tillögu mína um að athuga með landleiðina til Stokkhólms og flug þaðan með Icelandair. Hún hringdi heldur ekki í mig þó að ég hefði óskað sérstaklega eftir því með áherslu á að komið væri upp neyðarástand. Það var engu líkara en að bréf mitt hefði farið fyrir ofan garð og neðan. Svar hennar var á sænsku, sem auðveldaði mér ekki þessi samskipti og vakti auk þess grun hjá mér um að mögulega hefði hún ekki skilið bréf mitt til fulls. Fulltrúi Sjúkratrygginga, sem hafði rætt við hana í síma, sagðist telja að hún væri ekki sleip í ensku, sem var dálítið sérstakt í ljósi þess að henni hafði að hans sögn nýlega verið falið að bera ábyrgð á alþjóðasamskiptum stofunnar.
Síðdegis á þessum föstudegi stóðum við þannig frammi fyrir því að Engilbjört kæmi mögulega heim á þriðjudegi en það væri háð tveimur flugum hjá flugfélagi þar sem flugmennirnir voru í ótímabundnu verkfalli. Tillaga mín um raunhæfa lausn hafði annaðhvort ekki verið meðtekin eða hundsuð og búið að loka skrifstofunni yfir helgina. Mér var fullkomlega fyrirmunað að sætta mig við þessa stöðu og greip til örþrifaráða. Ég hringdi í sendiráð Íslands í Svíþjóð sem tók mér vel en sagðist hafa takmörkuð úrræði. Ég hringdi í vin minn hjá Icelandair og bað hann að athuga hvort ég kæmist í samband við einhvern þar sem gæti staðfest að hægt væri að koma Engilbjörtu heim með þeim frá Stokkhólmi, án þess að ég hefði hugmynd um hvernig því yrði síðan komið í kring. Ég hringdi í fulltrúa Sjúkratrygginga sem hafði upphaflega bent mér á þessa sænsku útfararstofu og verið í sambandi við þau; hann sagði að þau hefðu tjáð sér að ekkert væri hægt að gera yfir helgina og engin leið væri að komast í samband við undirverktaka þeirra sem annaðist flutninginn fyrir þeirra hönd. Ég fletti því fyrirtæki upp á netinu og fann símanúmer en þar svaraði enginn.
Morguninn eftir var SAS þegar búið að aflýsa fyrra flugi Engilbjartar á heimleiðinni, frá Gautaborg til Kaupmannahafnar tveimur dögum síðar, vegna verkfallsins sem stóð enn. Ég hélt áfram örvæntingarfullum tilraunum til að taka stjórn á þessari katastrófu. Fulltrúi Sjúkratrygginga reyndi árangurslaust að hringja í flutningsfyrirtækið, undirverktaka útfararstofunnar. Ég spurði hann hver væri eiginlega við stjórnvölinn í þessu ferli; hver hefði vald til að taka fram fyrir hendurnar á sænsku stofunni, grípa inn í sturlaða áætlun hennar og fyrirskipa að farin yrði sú leið sem blasti algjörlega við, að fara landleiðina til Stokkhólms og bóka flug þaðan heim með Icelandair. Var það hann, eða ég, eða sjúkrahúsið? Fyrir hvern var þessi útfararstofa að vinna? Hver gæti tekið af henni völdin? Svörin voru óljós. Niðurstaðan úr löngu og erfiðu samtali okkar, sem ég var mjög tregur til að slíta öðruvísi en með því að málið yrði leyst, var sú að ekkert væri hægt að gera nema bíða aðgerðalaus í tvo daga, til mánudags.
Ætti ég að nefna það hér að ofan á þetta allt saman bættust áhyggjur mínar af því hvar og við hvaða aðstæður kistan væri geymd? Upphaflega hafði staðið til að Engilbjört færi í fyrra flugið sitt daginn áður, á föstudegi. Nú var útlit fyrir að vegna verkfallsins kæmist hún ekki einu sinni með fluginu sem bókað hafði verið á mánudegi. Hvenær kæmist hún þá? Hversu mörgum dögum síðar? Og var hún komin út á flugvöll? Voru aðstæður þar í lagi? Samband náðist við háttsettan aðila á flugvellinum sem gat þó ekki svarað þessu. Hvar var hún? Ég losnaði ekki við þá óbærilegu hugsun.
Og hvað var fólkið að gera núna sem bar ábyrgð á því að koma ástinni minni heim til sín? Var það í sumarbústað? Var það á kaffihúsi með vinum sínum? Lá það kannski uppi í sófa að horfa á sjónvarpið? Bar það ekkert skynbragð á heilagt verkefni sitt? – Þetta eru ekki fallegar hugsanir en ég var alveg fjúkandi reiður og langaði helst að panta mér flug út, hella mér yfir þetta fólk með orðum sem það myndi ekki gleyma svo glatt og fylgja síðan Engilbjörtu minni sjálfur heim.
Mánudagurinn rann upp og verkfallið hjá SAS stóð enn. Um hádegi kom loks tölvupóstur frá sænsku útfararstofunni um að búið væri að ganga frá flutningi með þeim hætti sem ég hafði lagt til, landleiðina til Stokkhólms daginn eftir og þaðan heim með Icelandair daginn þar á eftir, miðvikudaginn 1. maí. Fulltrúi Sjúkratrygginga hafði verið í símasambandi við þau um morguninn og greint mér frá þessari niðurstöðu símleiðis. Ég spurði hann hvers vegna ekki væri hægt að fara til Stokkhólms samdægurs frekar en daginn eftir. Svar hans var að það vantaði bílstjóra.
Vandræðagangurinn hafði tafið heimferð Engilbjartar um ellefu til tólf daga miðað við bestu raunhæfu niðurstöðu, sem var sú að hægt hefði verið að bóka flug til Íslands einum til tveimur dögum eftir að sænsku yfirvöldin gáfu út fararleyfið, sem þau höfðu gert daginn fyrir páska. En jafnvel þótt fallist væri á að páskarnir hlytu að tapast voru það mistök að bóka flug með félagi þar sem flugmennirnir höfðu opinberlega boðað verkfall á þeim degi sem flogið skyldi, í stað þess að gera strax aðrar ráðstafanir fram hjá verkfallinu (frá Stokkhólmi með Icelandair), sem hefði flýtt heimkomunni um að minnsta kosti sex daga. Í þokkabót voru mistökin síðan endurtekin með því að bóka aftur flug með sama flugfélagi þegar því fyrra var aflýst.
Ég var algjörlega gáttaður á þessu verklagi. Mögulega hafði Engilbjört þó reynt að vara mig við því. Ég get ekki sagt að ég trúi því beinlínis en kýs að halda því opnu. Hvað sem fjórðu víddinni leið var nú loksins hægt að fastsetja kistulagningu 1. maí og útför daginn eftir, sem vildi til að var dánardægur mömmu.
Að morgni kistulagningarinnar nefndi Elín hjá útfararþjónustunni við mig að ekki væri víst að kistan gæti verið opin eins og til stóð. Ég lét nánustu fjölskyldu og vini strax vita að við gætum þurft að hafa hana lokaða. Þegar ég kom á staðinn bað Elín mig að koma inn í kapelluna til að meta þetta sjálfur á meðan aðrir gestir biðu frammi. Þarna sá ég Engilbjörtu í hinsta sinn. Hún var friðsæl og falleg. En ég var á báðum áttum. Var hún of ólík sjálfri sér? Ég hallaðist að því, þó að svarið væri ekki augljóst. Þetta var erfið ákvörðun sem ég þurfti að taka á nokkrum sekúndum og mjög sár vegna drengjanna okkar, systkina hennar og vina sem voru þarna svipt tækifæri til að kveðja hana með þeim hætti sem venjan er. En Engilbjört lagði alltaf mikið upp úr því að vera vel til höfð og upp á sitt allra besta. Við vorum öll sammála um að hún hefði sjálf ekki viljað kveðja öðruvísi.
Nú verð ég að biðja lesandann um að setja þennan óskemmtilega kafla aftur fyrir sig eins og ég hef reynt að gera. Láta hann ekki menga frásögnina. Mér finnst ég ekki lengur eiga neitt óuppgert vegna þessa máls. Á fundi með Sjúkratryggingum lagði ég fram skriflegar athugasemdir og spurningar og var vel tekið. Skrifleg svörin til mín voru að mínu mati ekki alls kostar fullnægjandi. Til dæmis um að heimflutningurinn hefði verið á mína eigin ábyrgð. Það hefði verið allt í lagi ef ég hefði fengið að stýra ferlinu en svo var ekki. Mér var ekki boðið að velja útfararstofu til að skipta við í Svíþjóð, en íslenska útfararþjónustan mín sagðist aldrei hafa skipt við þessa tilteknu stofu, hún væri að þeirra mati ekki á meðal þeirra fremstu í faginu og hún hefði því ekki orðið fyrir valinu ef við hefðum fengið einhverju ráðið. Ég byrjaði að semja svarbréf um þetta og fleiri atriði en hætti við í miðju kafi; hafði einhvern veginn ekki orku í það og missti löngun til þess. Ég hætti líka við að senda sænsku útfararstofunni athugasemdir. Þetta var ábyggilega undantekning og hefur vonandi leitt til einhverra úrbóta. Búið og gert og skiptir ekki öllu. Rispa í reynslu sem hefur þrátt fyrir alla sorgina verið á margan hátt svo falleg.