22
MAMMA
MAMMA
Herbjört móðir mín greindist með brjóstakrabbamein sumarið 1997. Hún var þá 46 ára, ári yngri en ég er núna, sem mér finnst ótrúleg tilhugsun. Eftir greininguna fór hún tafarlaust í brjóstnám. Ég var 24 ára og sex þúsund kílómetra í burtu þegar ég fékk fréttirnar að heiman. Við Engilbjört vorum saman í Jeddah í Sádi-Arabíu við flugfreyjustörf eins og fyrr er getið.
Fljótlega kom í ljós að æxlið hafði verið illkynja. Ekki var talið að það hefði verið búið að breiða úr sér en það var þó ekki útilokað. Ég fór strax að ímynda mér það versta, hafði af þessu mjög miklar áhyggjur og deildi þeim með Engilbjörtu sem reyndi að hughreysta mig.
Símtölin heim til Íslands voru fá og tölvupóstur varla kominn til sögunnar; aðeins einn eða tveir Íslendingar í Jeddah voru svo tæknivæddir að hafa tölvupóst. Samskiptin heim voru því einkum með símbréfi, eða faxi, sem flestir lesendur muna vafalaust eftir en aðrir gætu þurft að fletta upp. Pabbi upplýsti mig um stöðu mála á meðan mamma var ennþá á spítalanum eftir uppskurðinn.
Ég held að það sé alveg rétt að mamma þín hefur það gott miðað við allt og allt, þetta gerist allt svo hratt að það gefst ekki tóm til annars en að taka skynsamlega á málunum, auk þess sem hún heldur áfram að benda okkur á spaugilegar hliðar á tilverunni sem fyrr.
Ég geri ráð fyrir að pabbi hafi verið að hlífa mér dálítið með þessum orðum. Þegar ég stóð í svipuðum sporum rúmlega tuttugu árum síðar var það mín reynsla að jafnvel þótt atburðarásin sé hröð og hugurinn því upptekinn við ótal praktísk viðfangsefni, gefst engu að síður tóm til að óttast og jafnvel örvænta. En það var ástæðulaust fyrir pabba að rekja slíkar tilfinningar í þessu bréfi til mín. Ég gerði það ekki sjálfur þegar ég var í hans stöðu. Viðbrögð mömmu kannast ég líka við; að fleyta sér í gegnum aðstæðurnar með húmor og spaugi.
Ég sendi mömmu bréf og deildi því með henni hvernig tíðindin hefðu orkað á mig.
Það er merkilegt hvernig hugurinn tekst á við svona fréttir. Þetta stingur mann svakalega þangað til maður sannfærir sjálfan sig um að þetta sé ekki svo slæmt þrátt fyrir allt. Svo gleymist það um stund áður en það stingur mann aftur og maður þarf enn að sýna sjálfum sér fram á björtu hliðarnar. Með tímanum líður þó sífellt lengra á milli stingjanna og maður þarf sífellt styttri tíma til að hughreysta sjálfan sig – stingirnir hverfa og björtu hliðarnar koma áreynslulaust. Mér heyrist á öllu að þú hafir verið snögg að þessu. Þetta er næstum eins og hríðir í bakkgír – og þú hefur reynslu af þeim!
Nokkrum dögum síðar fékk ég svar frá henni og mér þykir vænt um líkindin sem hún benti á að væru með okkur.
Mér þótti gaman og stórmerkilegt að þú skyldir líkja þessu við hríðir og það sannar enn og aftur hvað við höfum líkan hugsanagang. Brynja, Bíbí, Hrafn og Anna Sigga komu í heimsókn á spítalann eftir aðgerðina. Það var létt yfir okkur öllum og mikið hlegið, eins og eðlilegt var með þessu hressa fólki. Í það skiptið komu mér einmitt í hug slík hugrenningatengsl milli þess sem var og er. Ég sagði galvösk við fólkið undir lok heimsóknartímans, þegar af því var vel runninn sjúkrahússheimsóknarsvipurinn, eitthvað á þá leið að ég hefði ekki verið á spítala áður nema þegar ég átti börnin, og þá hefði það verið brjósta-gjöf en nú væri það brjósta-taka. Hrafni varð öllum lokið og sagði þetta vera hálfgerðan gálgahúmor.
Síðan nefndi hún að hún væri fegin að hafa afþakkað svefntöflu nóttina fyrir uppskurðinn. „Ég sagðist vera vön að sofa vel og vildi prófa að sofna á venjubundinn hátt. Og ég var jafn róleg og ókvíðin og ég hélt og sofnaði og svaf rétt eins og venjulega.“ – Mér líður svolítið betur eftir að hafa grafið þessa frásögn mömmu upp úr gömlum bréfakassa því að mér hefur jú fundist allt að því óeðlilegt hversu gott ég hef átt með að sofna þrátt fyrir allt sem hefur gengið á. Nú þykist ég vita að það sé í genunum.
Hálfum mánuði eftir að við fengum fréttirnar um veikindin út til Sádi-Arabíu fór Engilbjört á undan mér heim til Íslands og sendi mér símbréf þaðan til að hughreysta mig.
Í dag hringdi ég norður og talaði dágóða stund við mömmu þína, sem var rosa hress og tilbúin í spjall eins og alltaf. Hún sagði mér að heilsan hjá henni væri fín, hún fyndi ekki fyrir neinu nema kannski smá stirðleika í hendinni. Ég er viss um Óli minn að þegar þú ert kominn heim og búinn að hitta mömmu þína og tala betur við hana um þetta augliti til auglitis þá á þér eftir að líða miklu betur. Ég skil vel sjokkið hjá þér, sérstaklega þegar þú ert svona langt í burtu frá fjölskyldunni, en elskan mín vertu bjartsýnn og ekki ímynda þér það versta.
Tæplega tveimur árum síðar, snemma vors 1999, vorum við Pétur bróðir að mála fyrstu íbúð okkar Engilbjartar í Sörlaskjóli í Reykjavík, sem flugfreyjustörfin við pílagrímaflugið í Sádi-Arabíu höfðu gert okkur kleift að kaupa og við höfðum þá nýlega fengið afhenta. Engilbjört var líka nýorðin ófrísk af Guðna Þór, komin um það bil þrjá mánuði á leið. Við vorum búin að vera saman í fjögur ár en nú var líf okkar saman að byrja fyrir alvöru.
Við Pétur tókum okkur hlé frá málningarstörfum og stukkum eftir kóki og samloku í sjoppu á Ægisíðunni, steinsnar frá. Á meðan við vorum þar fékk ég símtal frá Jóhönnu frænku okkar, sem var læknir á Landspítalanum. Hún sagði okkur að koma strax því þessu væri líklega að ljúka.
Pabbi hafði nokkrum dögum áður ekið mömmu fremur illa haldinni til Reykjavíkur að norðan, frá Melstað í Miðfirði þar sem þau bjuggu og þar sem pabbi er prestur. Hann hafði þurft að fara aftur norður til að sinna systkinum mínum auk þess sem hann þurfti að annast fermingu. Mamma hafði hvatt hann til að standa sína pligt fremur en að fá annan prest til að leysa sig af. Hann var á leiðinni aftur til Reykjavíkur þegar við Pétur fengum símtalið. Við fórum því tveir einir á spítalann.
Jóhanna tók á móti okkur og sagði okkur að þessu væri lokið. Ég missti máttinn í fótunum og hneig í gólfið.
Við mamma höfðum rætt dauðann á þessum tveimur árum. En eftir áhyggjur mínar í upphafi hafði ég verið bjartsýnn í gegnum öll veikindi hennar. Mér var ekki ljóst síðustu dagana að hún myndi ekki eiga afturkvæmt af spítalanum, þó að mér hefði vissulega ekki litist á ástand hennar þegar hún kom suður í síðasta sinn. Hún var alltaf hress og glaðlynd. Þegar við heimsóttum hana á spítalann grínaðist hún með að vera mögulega ekki alveg sjálfri sér lík vegna verkjalyfjanna. Ég minnist þess ekki að hafa tekið sérstaklega eftir því og sannarlega bjóst ég ekki við að þetta væri kveðjustund. Mér skilst raunar að það hafi ekki legið fyrir heldur hafi meinið fremur óvænt þróast mjög hratt til hins verra nokkrum dögum eftir að hún var lögð inn.
Mamma var lífsglöð og ræðin og velti mikið fyrir sér gildum lífsins og hugmyndum fólks og orðum þess, braut þau gjarnan til mergjar og hafði á þeim rökstudda skoðun. Athugasemdir sem margir hefðu leitt hjá sér gátu setið í henni, en það endurspeglaði nákvæmni hennar og rökhugsun og þá afstöðu að orð skiptu máli en væru ekki bara eitthvert hjal út í bláinn. Hún var bókasafnsfræðingur en helgaði sig því að ala upp fimm börn og síðan tóku þau pabbi að sér það sjötta. Mín upplifun var að hún hefði ákveðið að þetta væri hennar stóra köllun í lífinu. Hún lét ekki reka á reiðanum í uppeldinu heldur las sér til og lagði sig fram um að gefa börnum sínum besta mögulega vegarnestið.
Ég man að einhvern tímann stóð ég í eldhúsinu á Melstað og var að reyna að segja henni eitthvað en hún stóð inni í þvottahúsi þar við hliðina og heyrði ekki hvað ég sagði. Eftir tvær eða þrjár tilraunir í viðbót hreytti ég í hana, í einhverju unglingaveikiskasti: „Ertu heyrnarlaus?!“ Hún svaraði: „Ef ég er að verða heyrnarlaus þá er það ekkert gamanmál, þú ættir þá heldur að sýna mér tillitssemi en að vera með svona talsmáta.“ Þetta svar hennar greyptist í mitt annars gloppótta minni af því að hún kenndi mér svo margt með því. Um að orð eru ekki út í bláinn heldur skiptir merking þeirra máli. Um framkomu. Um viðbrögð. Og um uppeldi. Í stað þess að skamma mig hafði hún slegið vopnin úr höndum mér með snjöllu, ígrunduðu og skotheldu svari.
Mömmu fannst gaman að ræða heimspeki og lífssýn. Stóru spurningarnar. Við veltum vöngum yfir þeim í stofunni á Melstað eða í stuttum gönguferðum. Það var dæmigert fyrir hana að gefa mér einhverju sinni Pælingar Páls Skúlasonar; hún var pælari og vildi sjálfsagt kynda undir því sama hjá mér. Hún hafði áhuga á heimsmálum og var því áskrifandi að fréttatímaritinu Newsweek, sem var ein helsta gáttin að dýpri upplýsingu um alþjóðamál fyrir tíma internetsins. Hún naut þess að hlusta á rökræður stjórnmálamanna en ég hafði aldrei hugmynd um hvað hún kaus. Það var ekki rætt og það var víðsfjarri henni að innræta okkur einhverja flokkspólitík. Annað sem var aldrei rætt voru kjaftasögur um náungann. Við krakkarnir á Melstað höfðum aldrei hugmynd um neitt sveitaslúður. Stóru spurningarnar voru hennar hugðarefni, aldrei neitt smælki eða lágkúra.
Mér finnst eins og ég hafi mögulega ekki syrgt mömmu nóg. Í það minnsta var ég nokkuð harður af mér. Séra Sigurður Árni Þórðarson, gamall fjölskylduvinur og útskriftarbróðir pabba úr guðfræðinni, hélt vel utan um okkur af festu og rósemd og annaðist minningarathöfn í Kópavogskirkju og útför heima á Melstað. Við systkinin áttum misjafnlega erfitt en ég hélt ótrauður áfram með mín verkefni. Þrettán dögum eftir að mamma dó var ég veislustjóri í brúðkaupi. Og fullorðinslíf okkar Engilbjartar var að hefjast; fyrsta íbúðin, fyrsta barnið. Ég var líka nýbyrjaður í fyrsta „alvöru“ starfinu mínu sem fréttamaður hjá Ríkisútvarpinu. Annasamasti tíminn í lífshlaupi flestra fór í hönd, þar sem íbúðakaup, barneignir og viðkvæm byrjun á starfsframa fara saman við lágar tekjur og töluvert basl í bland við allt það skemmtilega. Spennandi og skemmtilegur tími en viðfangsefnin ótalmörg. Ég fann hins vegar mjög til með pabba sem var orðinn ekkill aðeins 47 ára með fimm börn auk fósturdóttur, þau yngstu 15 og 16 ára. Ég vonaði mest af öllu að hann fyndi aftur ástina og hamingjuna. Sem hann gerði tiltölulega fljótt.
Upp úr bréfakassanum kemur annað bréf frá mömmu sem mér þykir vænt um. Þetta skrifaði hún okkur Engilbjörtu haustið 1996 út til Freiburg í Þýskalandi þar sem við dvöldum sem skiptinemar einn vetur, þegar við höfðum bara verið saman í rúmt ár.
Í kvöld er skemmtun til styrktar kapellu á sjúkrahúsinu. Ég mun lesa smásögu – eftir Þórarin Eldjárn vitanlega.
Vonandi gengur allt hjá ykkur eins og í góðri smásögu ... sem endar vel, veit að byrjaði vel, og allt sé gott þar á milli.
Nokkuð væmið en hvað er annað hægt þegar stirnir á hvítan snjóinn í sólinni.
Yngstu systkini mín, Lilja og Eysteinn, gerðu fyrir mörgum árum langt minningarmyndband um mömmu með viðtölum við fjölskyldu og nánustu vini ásamt völdum brotum úr myndbandasafni heimilisins. Mér fannst þetta á sínum tíma kannski heldur mikið tilstand en afraksturinn er ómetanlegur í dag. Þau fundu hjá sér þörf til að reisa mömmu minnisvarða, rétt eins og ég hef núna mikla þörf til að reisa Engilbjörtu minnisvarða.
Í myndbandinu segja systur mömmu frá því að þegar hún var lítil stelpa í Vestmannaeyjum fór hún gjarnan einsömul niður að sjó þegar hún þurfti að gera eitthvað upp. Þetta var nýtt fyrir mér og dýpkaði tengsl mín við mömmu. Fyrsta íbúð okkar Engilbjartar í Sörlaskjólinu, sem við Pétur vorum að mála þegar við fengum símtalið frá spítalanum, var við sjóinn. Þar fór ég oft niður í fjöru, settist á stein sem er eins og náttúrulegt sæti og velti einhverju fyrir mér – eða kannski engu – án þess að ég vissi þá að mamma hefði haft þennan sama sið.
Heima á Melstað höfðum við útsýni út um eldhúsgluggann beint í norður þar sem hafið átti sneið af sjóndeildarhringnum; sneið sem miðnætursólin rétt dýfði sér ofan í yfir hásumarið áður en hún hóf sig aftur á loft. Ég held að það hafi skipt mömmu miklu máli að sjá þarna hafið í þau sautján ár sem hún bjó á Melstað.
Miðnætursólin í eldhúsglugganum var undirspil samtals okkar mömmu á sumarkvöldum; kvöldkaffi með hjónabandssælu. Það var alltaf kvöldkaffi. En um vetur man ég til þess að hafa stundum tekið eldhússtól með mér út á hlað í myrkrinu, sem verður hvergi eins svart og í sveitinni, og horft upp í stjörnurnar.
Nýlega horfði ég á allt minngarmyndband systkina minna um mömmu, sem ég hafði þá ekki gert í mörg ár. Þar er á einum stað upptaka af því þegar við Engilbjört sungum fyrir hana afmælissönginn í eldhúsinu heima á Melstað. Mér var öllum lokið eftir að hafa horft á þetta. Þó að ég hugsi mjög oft til mömmu var langt síðan ég hafði grátið hana. Ég sofnaði í ljúfsárum faðmi söknuðar.