14
RAUNIR SIGRÍÐAR EINARSDÓTTUR OG INNRI LOGI SÁLARINNAR
RAUNIR SIGRÍÐAR EINARSDÓTTUR OG INNRI LOGI SÁLARINNAR
Langalangamma mín, Guðrún Þórðardóttir, var dæmd til dauða. „Glæpur“ hennar var að hafa átján ára gömul, árið 1857, eignast barn með stjúpföður sínum. Mig grunar að réttvísi þess tíma hafi ekki haft ýkja mikinn áhuga á því hvort konur í þessari stöðu kynnu að eiga sér málsbætur. Um þær veit ég svo sem ekkert. Hitt veit ég að þegar þarna var komið sögðu hafði konungurinn yfir Íslandi tekið upp á því að milda refsingu allra Íslendinga sem dæmdir voru til dauða þannig að dóminum var aldrei fullnægt, sem betur fer fyrir okkur bæði.
Ég rakst á klausu um þennan dauðadóm í grúski á Íslendingabók og langaði að vita meira. Á netinu fann ég fljótt langa og mikla grein, „Traustir ættliðir“, sem fjallar aðallega um tengdamóður Guðrúnar, Sigríði Einarsdóttur. Greinin er eftir Þorstein Þ. Víglundsson og birtist í tveimur hlutum í tímariti hans Bliki árið 1958. Ég byggi hér alfarið á henni.
Lífshlaup Sigríðar, langalangalangömmu minnar, er með slíkum ólíkindum að það hefur setið í mér allt frá því að ég las greinina. Hún var fædd í Landeyjum árið 1800 í mikilli fátækt. Tuttugu og þriggja ára fór hún í vist til Vestmannaeyja. Þar kynntist hún manni sínum, Jóni Þorbjörnssyni, og eignaðist fljótt með honum barn. Það dó átta daga gamalt úr ginklofa „eins og nærri hvert barn í Eyjum á þeim tímum“ að sögn Þorsteins skrásetjara, en ginklofi (eða barnastífkrampi) var skæður í Eyjum og talinn tengjast bæði neyslu á fuglakjöti og ófullnægjandi frágangi á naflastreng nýbura. Þetta var fyrsti missir Sigríðar en ekki sá síðasti. Nokkrum árum síðar, þegar hún var þrítug, hrapaði Jón maður hennar úr kletti og lenti við fætur hennar, slasaðist mjög illa og dó skömmu síðar. Ári síðar giftist Sigríður tíu árum yngri manni, Vigfúsi Bergssyni. Hann var sá eini af sautján börnum föður hans sem komst á legg; Bergur faðir hans hafði sum sé misst hvorki fleiri né færri en sextán börn, mörg úr ginklofa skömmu eftir fæðingu. Sigríður og Vigfús fluttu brátt til Bergs föður hans, sem var nýorðinn ekkill. Þau Vigfús eignuðust þrjú börn en það þriðja dó ungt. Það var þriðji missir Sigríðar. Vigfús naut mikillar virðingar og varð hreppstjóri í Eyjum en haustið 1842 reið ógæfan enn yfir þegar Vigfús drukknaði. Sigríður hafði þar með 42 ára gömul misst tvo eiginmenn og tvö börn og sat ein eftir með eftirlifandi börn þeirra Vigfúsar, 8 ára og 6 ára.
Þorsteinn skrásetjari segir að kjarninn í huggunarorðum séra Jóns Austmanns til Sigríðar kvöldið sem Vigfús drukknaði hafi verið þessi: „Vel gerð sál glædd innri loga sigrar alla aðsteðjandi erfiðleika. Þá sál átt þú, Sigríður mín.“ Jón þessi var barnabarn Jóns Steingrímssonar eldklerks. – Innri logi sálarinnar; ég tek undir að hann skiptir sköpum. En það var ekki lítið sem lífið hafði reynt að slökkva þann loga hjá Sigríði.
Þeim Vigfúsi hafði tekist að koma ágætlega undir sig fótunum; Sigríður stýrði myndarlegu búi og hafði þjónustufólk. Að nokkrum árum liðnum fékk hún bónorð frá manni sem hafði komið ofan af landi til að eiga viðskipti í Eyjum. Hún játaðist honum, ákvað að bregða búi og flytja til hans undir Eyjafjöllin. En báturinn sem flutti þau ásamt öllum eigum Sigríðar fór á hvolf í lendingunni og þar með hvarf aleiga hennar í sjóinn. Börnin hennar tvö, Guðfinna og Jón, sluppu með naumindum lifandi úr þessum lífsháska, sem betur fer fyrir þau og mig. En unnustinn vildi nú skyndilega ekkert með hana hafa svona slyppa og snauða. Allslaus og einstæð með tvö börn átti Sigríður nú þann kost skástan að gerast vinnukona á ýmsum bæjum undir Eyfjafjöllum næstu ár og flutti síðar til systur sinnar í Landeyjum. Sjötug flutti hún svo aftur til Vestmannaeyja til Jóns sonar síns og bústýru hans, Guðrúnar sem nefnd var hér í upphafi. Jón var með tvær dætur sínar hjá sér af fyrra hjónabandi en fljótlega giftust þau Guðrún og eignuðust allmörg börn, þeirra á meðal Guðjón langafa minn. Sigríður byrjaði að missa sjónina skömmu fyrir áttrætt en hafði þó gleði af elstu barnabörnum sínum, ekki síst dætrunum tveim sem Jón átti af fyrra hjónabandi. Þær dóu hins vegar báðar úr mislingum rúmlega tvítugar, með tveggja daga millibili, þegar Sigríður var 82 ára. Þorsteinn skrásetjari lýsir þessum atburði með nokkuð háfleygum orðum í grein sinni í Bliki:
Heit voru tárin og höfug, er runnu úr nærri blindum augum gömlu konunnar, er sorgarhríðirnar surfu að. Þá var sem hrörnandi sálarhjúpurinn herptist og þrengdi að ljósi lífsins, er innra bjó. Á þeim stundum var sem gömul ör yrðu að blæðandi sárum á ný. Þeir atburðir á langri ævi, er stærstu örin höfðu eftir skilið, runnu fram í minnið. Missir fyrsta barnsins, dauði tveggja eiginmanna á voveiflegan hátt, eignamissirinn, brigði trúskaparheitanna, baráttan fyrir vellíðan barnanna í vist á ýmsum misjöfnum heimilum, – og nú dauði beggja sonardætranna, ljósgjafanna hennar [...].
Fljótlega eftir þetta missti Sigríður sjónina alveg. Níræð missti hún enn eitt ljósið í lífi sínu, Guðrúnu tengdadóttur sína, sem dó frá stórum barnahópi aðeins 50 ára gömul. „Þá átti þessi margreynda kona, Sigríður Einarsdóttir, enn eftir að lifa 7 ár í veraldarmyrkri, liggjandi örvasa í rúmi sínu,“ segir Þorsteinn skrásetjari. Í grein hans eru falleg eftirmæli um þær báðar, Sigríði og Guðrúnu.
Þegar ég birti stutta samantekt um raunir Sigríðar á Facebook með þeim orðum að það væri ágætt að reyna að sjá „vandamál“ sín í samhengi, minnti góð kona mig á að maður skyldi varast að nota slíkan samanburð til að smækka eigin áföll. Þetta var góð áminning og kannski var ég einmitt að því. Ég get ekki að því gert að mér finnst ég þrátt fyrir allt hafa átt betra líf en svo margir. Ég vona að með því sé ég ekki að gera lítið úr mínum eigin áföllum. Mér fannst ég aðeins vera að lýsa því sem mér hefur alltaf þótt blasa við: dauðinn er alltaf á næsta leiti og allt um kring. Lífið hangir á bláþræði. Og það skuldar okkur ekki neitt. Ótalmargir ganga í gegnum skelfilegar raunir og það er mesta furða hversu vel ég hafði sloppið og hversu gott ég hef það þrátt fyrir allt.
Í stuttu máli trúi ég að eina leiðin til að koma í veg fyrir að lífið fylli mann af biturð sé að gera hóflegar kröfur til þess. – Og þó, það er kannski aðeins of djúpt í árinni tekið. Við eigum auðvitað að hafa metnað, setja okkur markmið og freista þess að láta drauma okkar rætast. Líklega væri réttara að segja: Öruggasta leiðin til að verða bitur er að ætlast til þess af lífinu að það hlífi manni við sorg og vonbrigðum.